Szkoła Wspinania - kontuzje

• Ogólnie o urazach przeciążeniowych i ich leczeniu
• Urazy palców i rąk
• Urazy nadgarstka i przedramienia
• Urazy łokcia
• Urazy ramienia i barku
• Inne urazy
• Profilaktyka

Urazy u wspinaczy skałkowych

Wspinaczka skałkowa, zdobywająca ostatnio coraz większą popularność, jest jednocześnie sportem o bardzo wysokim stopniu zagrożenia urazem. O ile ryzyko upadku, zwłaszcza we wspinaczce na sztucznych ścianach, zostało bardzo poważnie ograniczone, to uszkodzenia przeciążeniowe, zwłaszcza kończyny górnej, występują u znakomitej większości wspinaczy. Związane jest to z rodzajem aktywności, która poddaje narząd ruchu człowieka bardzo dużym, powtarzanym obciążeniom, często w ekstremalnych pozycjach. Podobnie jak w innych sportach, także we wspinaczce skałkowej pewne schorzenia występują częściej niż inne, co związane jest ze specyfiką ruchów i obciążeń, odmiennych dla różnych form aktywności. Jak już wspomniano wcześniej, typowym miejscem urazów przeciążeniowych u wspinaczy jest kończyna górna, a zwłaszcza palce i łokieć, rzadziej okolice ramienia i nadgarstka.

Poniżej zostaną pokrótce opisane najbardziej typowe dla wspinaczy uszkodzenia, wraz z typowymi objawami i ogólnym sposobem leczenia. Jednak trzeba pamiętać, że w zawsze warto zgłosić się jak najszybciej do lekarza ortopedy lub specjalisty rehabilitacji, aby dokładnie rozpoznać problem i ustalić leczenie. Warto również wiedzieć, iż czasem początkowo niegroźne urazy, jeśli są nieleczone, mogą prowadzić do nieodwracalnych następstw.

Ogólnie o urazach przeciążeniowych i ich leczeniu

Urazy przeciążeniowe, jak sama nazwa wskazuje, są to uszkodzenia powstałe w wyniku działania na tkanki sił większych niż ich wytrzymałość, zarówno jednorazowych, jak i powtarzanych. Zarówno ścięgna, jak i wiązadła, a więc tkanki najczęściej ulegające tego typu urazom, mają podobne właściwości mechaniczne. Po pierwsze, na nadmierne obciążenia reagują one odwracalnym zmniejszeniem swojej wytrzymałości. Odwracalnym, ale nie zawsze i nie od razu. Jak każda inna tkanka, ścięgna i wiązadła potrzebują czasu na powrót do pełnej sprawności. Czas ten zależny jest min. od stopnia rozciągnięcia i stanu wytrenowania organizmu. Problem zaczyna się wtedy, gdy działająca siła jest za silna, i oprócz odwracalnego zmniejszenia wytrzymałości ścięgna czy wiązadła pojawia się jego uraz, lub gdy przeciążenia są za częste i tkanki te nie mają czasu powrócić do pełni sprawności, co prowadzi do ich stopniowego osłabienia, i w konsekwencji również do urazu. Wspinaczka skałkowa zaś jest formą sportu czy rekreacji w której przeciążeń, zwłaszcza kończyn górnych, nie brakuje.

Drugą właściwością ścięgien jest możliwość zwiększenia ich wytrzymałości. Można to osiągnąć przez poddawanie ich stopniowo zwiększanym obciążeniom, jednak w granicach ich fizjologicznej wydolności. Trening taki musi być długotrwały, i, co ważne, musi w nim być czas na odpoczynek. Kolejna cecha, o której warto pamiętać uprawiając jakąkolwiek aktywność fizyczną, to fakt, iż tkanki elastyczne rzadziej podlegają urazom niż tkanki nieelastyczne. Należy więc dbać o to, aby nasze ścięgna nie były poskracane, włączając do programu ćwiczeń ćwiczenia rozciągające. Poza tym, przed większym wysiłkiem ( a wspinaczka na pewno do takich należy), nie można zapomnieć o rozgrzewce. Zwiększy ona elastyczność wiązadeł i ścięgien przez podniesienie ich temperatury, co z kolei zmniejszy ryzyko urazu. I ostatnia rzecz dotycząca zachowania funkcji narządu ruchu. Aby staw lub grupa stawów mogły prawidłowo pracować, niezbędne jest kilka czynników: jego pełna ruchomość z jednej strony, a stabilizacja z drugiej, a także odpowiednie wzorce ruchowe i napięcia mięśni, co wiąże się z koniecznością utrzymywania względnej równowagi mięśni przeciwstawnych sobie grup (np. zginaczy i prostowników palców). Więcej jednak o równowadze mięśniowej i skutkach jej braku w części poświęconej innym urazom.

Na koniec tej części kilka słów o mechanizmach urazów i zdrowienia. Ogólnie urazy ścięgien i wiązadeł możemy podzielić na trzy grupy, idąc od najlżejszego: nadwerężenia (naciągnięcia), naderwania i przerwania. Wszystkie one wiążą się z przeciążeniem (nagłym lub powtarzanym) i zaburzeniem funkcji ścięgna lub wiązadła. Nadwerężenie jest to zmiana strukturalnego ułożenia włókien kolagenowych tworzących wiązadło lub ścięgno, naderwaniu towarzyszy przerwanie części tych włókien, a przerwaniu - wszystkich. Ponieważ u dorosłego człowieka wytrzymałość tych struktur zależy od ułożenia włókien kolagenowych a nie od ich ilości (tej nie możemy zmienić treningiem), przy leczeniu musimy skupić się na tym, aby te włókna odpowiednio się ułożyły. Jest na to właściwie tylko jeden sposób - trzeba poddawać je stopniowanym obciążeniom, najlepiej już w trakcie gojenia, gdyż to wymusza ich ułożenie. Unieruchomienie może zaburzyć ten naturalny układ włókien kolagenowych nie tylko podczas urazu, ale nawet w zdrowym ścięgnie już po dwóch tygodniach. Pozostałe zabiegi mają za zadanie spowodować lepsze ukrwienie uszkodzonych tkanek, co jak do tej pory jest jedynym w pełni udokumentowanym czynnikiem mającym wpływ na szybkość gojenia się ścięgien i wiązadeł. Pole magnetyczne czy laser również mają na celu przyspieszenie regeneracji, choć ich skuteczność bywa różna, zależna między innymi od tego, w jaki sposób się je stosuje. Głęboki masaż poprzeczny, oprócz poprawy ukrwienia, ma również w sposób mechaniczny wpływać na ułożenie przestrzenne włókien kolagenowych. I ostatnia uwaga. Niezależnie od sposobu leczenia, naderwania czy przerwania ścięgien czy wiązadeł goją się bardzo długo, choć ból i powrót funkcji mogą powrócić już po kilku tygodniach. Jednak drobne różnice pomiędzy tkanką zdrową a zregenerowaną występują jeszcze po 6 miesiącach od urazu, dlatego przy następnych przeciążeniach, zwłaszcza bez odpowiedniej profilaktyki, uszkodzenia takie mogą się odnawiać.

Urazy palców i rak

Otarcia i uszkodzenia opuszek palców
Są to prawdopodobnie najczęstsze urazy u wspinaczy, choć bardzo rzadko wymagają wizyty u lekarza. Zalicza się do nich, oprócz mechanicznego otarcia naskórka, także jego pękanie i macerację związane z przedłużonym naciskiem i związanym z tym zaburzeniem ukrwienia.

Leczenie obejmuje odpoczynek i właściwe zaopatrzenie lokalne uszkodzenia (opatrunek). Kontaktu z lekarzem wymagają jednak nawet najmniejsze urazy, jeśli są zakażone! Opuchlizna, zaczerwienienie, miejscowy ból i ocieplenie okolicy urazu, nawet najmniejszego, zwłaszcza takie, które się utrzymuje, mogą świadczyć o zakażeniu i konieczności wizyty u lekarza. Jako środka zapobiegawczego można używać cienkich, gumowych poduszek lub opasek zakładanych na palce, ponadto stosowanie kremów i maści do rąk o działaniu odżywczym. Stosowanie rękawiczek nie jest zalecane, ponieważ mogą one zakłócać przepływ zwrotny informacji od opuszek palców, i tym samym osłabiać pewność chwytu.

Często powtarzane otarcia mogą powodować powstawanie blizn hipertroficznych, występujących również na grzbietowej powierzchni dłoni. Są one właściwie charakterystyczną cechą ręki wspinacza, ale nie są groźne. Ich leczenie obejmuje właściwie tylko pielęgnacje skóry, ewentualnie stosowanie dodatkowo maści rozmiękczających blizny.

Przykurcze stawowe palców
Częste u wspinaczy są zwłaszcza przykurcze zgięciowe bliższych stawów międzypaliczkowych. Prawdopodobnie jest on spowodowany powtarzającymi się obrzękami stawu i stanami zapalnymi jego błony maziowej, wywołanymi częstymi przeciążeniami, co skutkuje stopniowym obkurczaniem się tkanek miękkich okołostawowych (zwłaszcza torebki stawowej). Typowe miejsce występowania przykurczy to bliższe stawy międzypaliczkowe palców obrączkowych, zazwyczaj jednocześnie w obu rękach.

Objawy przykurczu to niemożność wyprostowania palców, pojawiający się podczas próby ich prostowania opór (najczęściej miękki), czasem ból przy końcu zakresu możliwego ruchu. Możliwe jest także występowanie obrzęku stawu, a także jego tkliwości. Ruch zgięcia także może być ograniczony.

Leczenie świeżych przykurczów opiera się na odpoczynku, ćwiczeniach rozciągających, a także stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych w przypadku wystąpienia obrzęku i tkliwości. Można też stosować zabiegi lub maści rozgrzewające, ale, podobnie jak w przypadku innych stanów pourazowych czy przeciążeniowych, przez pierwsze trzy dni zaleca się raczej stosowanie krioterapii lub lodu.

Starsze, utrwalone przykurcze, jak i te niereagujące na powyższe leczenie, wymagają zastosowania dodatkowych środków, najczęściej jednego z różnych typów mobilizacji stawów. Bardzo rzadko konieczne jest leczenie operacyjne, aczkolwiek w przypadku poważnych, zaburzających funkcję ręki przykurczów, i nieskuteczności leczenia zachowawczego, należy rozważyć możliwość zabiegu chirurgicznego.

Uszkodzenie więzadeł pobocznych palców i kciuka
Ekstremalne przeciążenia, jakim poddawana jest kończyna górna, a zwłaszcza palce wspinacza, powoduje występowanie urazów w prawie wszystkich składowych jego narządu ruchu. Również stawy palców zmuszane są często do pracy w warunkach wybiegających znacznie poza ich fizjologiczne możliwości, co jest przyczyną często występujących skręceń stawów o różnym stopniu nasilenia objawów. Powtarzane urazy mogą w konsekwencji prowadzić do przewlekłego osłabienia wiązadeł stawów palców, lub ich nagłego naciągnięcia, naderwania czy nawet całkowitego przerwania. Schorzenia powyższe dotyczą najczęściej wiązadeł pobocznych stawów palców (zwłaszcza palca środkowego) lub kciuka. Uszkodzenia tego typu powstają zazwyczaj podczas szybkiego wspinania po ścianie skalnej, w trakcie chwytu umiejscowionego w szczelinie, lub chwytu za występ skalny. Zarówno skręcenie, jaki i osłabienie, nadwerężenie czy całkowite lub częściowe przerwanie wiązadeł mają podobne objawy, oczywiście o różnym nasileniu. Są to: obrzęk stawu, tkliwość i ból nawet bez ruchu w stawie. Za wyjątkiem przewlekłego osłabienia, wszystkie te urazy mają nagły początek, odczuwany jako ból (zazwyczaj ostry) podczas wspinania, czasem słyszalny trzask. Dalsze badanie, między innymi ocena tzw. ślizgu stawowego i stabilności stawu może być pomocne w ustaleniu jak duże jest uszkodzenie.

Leczenie natychmiastowe, podobnie jak przy innych urazach ostrych, polega na natychmiastowym przerwaniu wspinania i odpoczynku. Wskazane jest też stosowanie zimnych okładów i maści przeciwobrzękowych.

Późniejsze leczenie uzależnione jest od miejsca urazu i jego typu. Całkowite przerwanie któregokolwiek z wiązadeł może wymagać leczenia chirurgicznego i operacyjnej rekonstrukcji wiązadeł, na szczęście tak poważne urazy są raczej rzadkie.

Leczenie uszkodzonych wiązadeł pobocznych kciuka z zachowaniem ich ciągłości obejmuje zwykle unieruchomienie (lub, przy mniejszych urazach, tylko stabilizację) kciuka w specjalnej ortezie, zwykle na okres 4-6 tygodni, a także stosowanie zabiegów fizykalnych przyspieszających regeneracje uszkodzonych tkanek (np. ciepło lub zimno, laser, ultradźwięki) oraz kontrolę obrzęku. Bardzo ważne jest wczesne stosowanie delikatnych ćwiczeń zwiększających zakres ruchu, ponieważ wpływają one również na ułożenie włókien w regenerującym się więzadle, co jest kluczowe dla jego późniejszej wytrzymałości i elastyczności. W przypadku, gdy ćwiczenia są niemożliwe do zastosowania, można rozważyć tzw. masaż poprzeczny wiązadła. Jednak zarówno o zastosowaniu masażu, jak i ćwiczeń nie powinno się decydować na własną rękę. Za wcześnie, jak i nieprawidłowo zastosowane, mogą przynieść więcej szkody niż pożytku.

Leczenie uszkodzeń wiązadeł pobocznych stawów palców przebiega podobnie, z tą różnicą, iż zamiast unieruchomienia lub stabilizacji za pomocą ortezy można zastosować tzw. "Buddy taping", czyli tapowanie do sąsiedniego palca po stronie urazu w celu stabilizacji i odciążenia uszkodzonego wiązadła, nawet na okres kilku miesięcy. Poza tym ćwiczenia zgięcia i wyprostu w bezbolesnym zakresie ruchu, prowadzone kilka razy dziennie, powinny być wprowadzone jak najszybciej. Wprawdzie ból i obrzęk stawu mogą się utrzymywać nawet przez kilka miesięcy, ale, jeśli występuje taka konieczność (np. u zawodników), można się cały czas wspinać.

Guzki na ścięgnach zginaczy palców
Powtarzane urazy ścięgien mięśni zginaczy palców mogą prowadzić do wytworzenia się w ich obrębie zgrubień. Ich najczęstsza lokalizacja to palec lub dalsza część dłoni. Najczęściej zauważanym objawem jest "przeskakiwanie" palca podczas ruchu zgięcia lub wyprostu (najczęściej wyprostu), lub nawet jego zablokowaniem. Guzki takie są często wyczuwalne na ścięgnie, zazwyczaj jednak nie są bolesne. "Przeskakiwanie" spowodowane jest przechodzeniem części ścięgna ze zgrubieniem pod którymś z troczków pochewki ścięgien mięśni zginaczy palców. Im większy taki guzek, tym bardziej zahacza on o troczek, więc tym większe jest uczucie "przeskakiwania", do zablokowania włącznie.

Leczenie guzków polega najczęściej na ostrzykiwaniu pochewki ścięgien mięsni zginaczy środkami przeciwzapalnymi. Jeśli w ciągu 6 tygodni nie ma poprawy, możliwe jest rozważenie leczenia operacyjnego, zwłaszcza przy zablokowaniu ruchu palca. Ostrzykiwanie powinien wykonywać doświadczony lekarz, ponieważ przypadkowa iniekcja do ścięgna może spowodować jego znaczne uszkodzenie.

Alternatywnym sposobem leczenia mogą być zabiegi fizykalne, zwłaszcza ultradźwięki lub fonoforeza, a także masaż poprzeczny odcinka ścięgna z guzkami/guzkiem. Jednak również tutaj, w przypadku braku poprawy należy rozważyć leczenie operacyjne, polegające na przecięciu jednego z troczków pochewki ścięgien mięśni zginaczy palców.

Nadwerężenie ścięgien mięśni zginaczy palców
Ponieważ, jak to wynika z badań elektromiograficznych, mięśnie zginacze palców pracują najmocniej podczas wspinaczki, podlegają one bardzo często rozmaitym urazom. Dotyczy to zwłaszcza mięśnia zginacza powierzchownego palców. Najsłabszym ogniwem każdej jednostki mięśniowo - ścięgnistej jest miejsce przejścia brzuśca mięśnia w ścięgno, ono też najczęściej ulega uszkodzeniom. Kolejnym słabym punktem jest przyczep ścięgna mięśnia do kości, najmocniejszym zaś brzusiec mięśnia, dlatego też on najrzadziej ulega uszkodzeniu. Ze względu na podobne objawy i leczenie razem opisane zostaną naciągnięcie ścięgna i jego naderwanie, czyli urazy przebiegające bez przerwania ciągłości ścięgna. Uszkodzenia te charakteryzują się najczęściej nagłym początkiem bólu, zazwyczaj w miejscu przyczepu ścięgna mięśnia zginacza palców do paliczka środkowego, rzadziej na przebiegu ścięgna tego mięśnia. Uraz ten pojawia się w momencie dużego obciążenia, zwykle podczas podciągania lub opuszczania ciała. Podczas badania występuje tkliwość w okolicy bólu, rzadko pojawia się obrzęk. Typowe jest wywołanie bólu podczas oporowanego zgięcia palców lub rozciąganiu ścięgna, przy dużych lub świeżych urazach czynne zgięcie może również być bolesne i ograniczone. Ból ten może promieniować nawet do przedramienia.

Postępowanie natychmiastowe, jak przy wszystkich innych urazach, obejmuje przerwanie wspinania, odpoczynek, zimne kompresy lub krioterapię (jeśli jest dostępna), ewentualnie maści ze środkami przeciwzapalnymi (w celu kontroli ewentualnego obrzęku i reakcji zapalnej). Z wyjątkiem pierwszych 1-3 dni ból nie powinien występować w spoczynku.

Leczenie nadwyrężeń ścięgna mięśnia zginaczy palców obejmuje odpoczynek (nie tylko od wspinania, ale od wszelkich aktywności wymagających oporowanego zginania palców), ćwiczenia zgięcia i wyprostu palców w bezbolesnym zakresie, a także stosowanie środków przeciwzapalnych w celu kontrolowania ewentualnego obrzęku. Ważnym jest, aby nie unieruchamiać całkowicie palców (jeśli nie ma przerwania ciągłości ścięgna), oraz by możliwie wcześnie zacząć delikatne ćwiczenia rozciągające (TYLKO do pierwszego ciągnięcia lub delikatnego bólu), jednak dopiero po konsultacji z lekarzem lub fizjoterapeutą. Dodatkowo można dołączyć zabiegi fizykalne (np. ciepło (nie wcześniej niż po 3 dniach), zimno, laser, pole magnetyczne) w celu przyspieszenia procesów naprawczych. W miarę ustępowania dolegliwości można zaczynać (bardzo powoli i ostrożnie) ćwiczenia z oporem, po czym stopniowy powrót do wspinaczki. Jednak nie można wykonywać żadnych ćwiczeń, które powodują ból, gdyż świadczy to najczęściej o pogłębianiu uszkodzenia, a nie o powrocie do zdrowia. Czasami pożądane bywa dołączenie tzw. masażu poprzecznego (głębokiego masażu poprzecznego - "Deep Friction") w miejscu uszkodzenia. Leczenie tego typu uszkodzeń (liczone do momentu powrotu do wspinaczki) może potrwać kilka tygodni lub nawet miesięcy, zależnie od wielkości urazu.

Przerwanie ścięgien mięśni zginaczy palców
Przyczyny wystąpienia przerwania ścięgna mięśnia zginacza palców głębokiego lub powierzchownego (częściej) lub oderwania przyczepu kostnego tego ścięgna do paliczka są takie same jak przyczyny naciągnięcia czy naderwania. Jedyna różnica tkwi w sile oddziałującej na ścięgno lub jego wytrzymałości. Objawy również są podobne, z tą różnicą, iż ruch aktywnego zgięcia paliczka dalszego (przy uszkodzeniu ścięgna mięśnia zginacza głębokiego palców) lub środkowego ( przy uszkodzeniu ścięgna mięśnia zginacza powierzchownego palców) jest niemożliwy do wykonania. Poza tym tkliwość i zgrubienie palca po stronie dłoniowej może występować wysoko, nawet na powierzchni dłoni, najczęściej występuje też obrzęk. Spowodowane to jest cofaniem się oderwanego bądź przerwanego ścięgna. W przypadku podejrzenia takiego urazu należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza, najlepiej ortopedy, ponieważ leczenie jest najskuteczniejsze, jeśli jest podejmowane szybko. Niektóre zastarzałe uszkodzenia tego typu nie podlegają w ogóle leczeniu chirurgicznemu.

Leczenie całkowitego przerwania lub oderwania ścięgien mięśni zginaczy jest wyłącznie operacyjne. Rehabilitacja stosowana jest dopiero po zabiegu, w celu przywrócenia maksymalnej możliwej po zabiegu sprawności. Jednak to, jak wiele da się uzyskać, zależy przede wszystkim od chirurga.

Zasady postępowania natychmiast po urazie jest właściwie takie samo jak przy innych urazach, między innymi, dlatego iż obejmują stan przed postawieniem diagnozy.

Naderwanie troczka ścięgien mięśni zginaczy palców
Elementem niezbędnym do prawidłowej pracy mięsni zginaczy palców jest system troczków, utrzymujący ścięgna we właściwej pozycji podczas pracy. System ten obejmuje osiem troczków (5 pierścieniowatych i 3 krzyżowe) i rozciąga się na prawie całej długości palców. Najważniejsze dla zachowania właściwego położenia ścięgna, i jednocześnie najczęściej uszkadzane są dwa troczki pierścieniowate - A II i A IV. Troczek A II znajduje się w okolicy bliższej części paliczka bliższego, natomiast A IV w środkowej części paliczka środkowego. Podczas obciążania palców w ustawieniu zgięciowym troczki ścięgien są poddawane często większym obciążeniom niż same ścięgna. Zależy to głównie od stopnia zgięcia w stawach palców. Im większe zgięcie, tym większe siły oddziaływujące na troczki.

Uszkodzenie troczków zginaczy może zacząć się nagle, zwykle podczas wspinania, lub powoli, bez wyraźnie zaznaczonego momentu urazu, jako reakcja na długotrwałe przeciążanie. Niezależnie od tego czy jest to naderwanie czy tylko naciągnięcie, objawy i leczenie są bardzo podobne. Często jedynym sposobem na stwierdzenie, jaki jest to uraz jest badanie rezonansem magnetycznym, tomografem komputerowym (obydwu raczej nie wykonuje się u nas w takich przypadkach ze względu na wysoki koszt) lub ewentualnie ultrasonografem (potrzebna jest specjalna głowica, więc też nie wszędzie da się to zrobić). Objawy uszkodzenia troczka zginaczy bez przerwania jego ciągłości (czyli naciągnięcia lub naderwania) to ból i tkliwość w okolicy troczka, a także zwiększenie lub wywołanie bólu podczas aktywnego zgięcia palców lub zgięcia z oporem (zależnie od wielkości urazu), także podczas rozciągania palców do wyprostu. Może występować niewielki obrzęk. Postępowanie natychmiastowe takie samo jak przy innych urazach.

Leczenie uszkodzeń troczków zginaczy jest długotrwałe, lecz jeśli nie ma całkowitego przerwania ich ciągłości najczęściej skuteczne. Obejmuje przede wszystkim odciążenie uszkodzonego troczka (lub troczków) przez sztywny, okrężny taping lub pierścieniowe ortezy, noszone stale przez okres od 1,5 do 3 miesięcy, oraz unikanie ruchów wymagających zginania palców przeciwko oporowi. Wspinanie w tym czasie jest wykluczone. Można dołączyć do tego różne zabiegi fizykalne (ciepło, zimno, ultradźwięki, laser, delikatny masaż itp.), aby przyspieszyć gojenie się uszkodzenia i kontrolować obrzęk. Po ustąpieniu bólu należy zacząć stopniowe ćwiczenia z oporem (cały czas muszą być one bezbolesne) i powoli wracać do wspinania. Podczas leczenia jakichkolwiek urazów w obrębie ręki, a zwłaszcza palców, należy unikać całkowitego unieruchomienia. Brak ruchu w jakimkolwiek obszarze naszego narządu ruchu bardzo szybko osłabia wszystkie jego elementy, ponadto upośledza krążenie w unieruchomionym miejscu, co zwalnia procesy naprawcze. Jest ono czasem potrzebne, ale nie można stosować unieruchomienia przy każdej dolegliwości. Dodatkowo, w obrębie palców, całkowite ich unieruchomienie po urazie może prowadzić do nawet nieodwracalnych ograniczeń ruchomości.

W ramach zapobiegania tego typu urazom można stosować (oprócz zaleceń ogólnych, które opisane będą na końcu) okrężny taping lub pierścieniowate ortezy podczas wspinania, zwłaszcza na paliczkach bliższych palców środkowego i obrączkowego.

Przerwanie troczka ścięgien mięśni zginaczy palców
Przerwanie troczka lub troczków ścięgien mięśni zginaczy palców ma bardzo podobne objawy jak ich naciągnięcie lub naderwanie, choć zwykle bardziej nasilone. Jedyną różnicą, którą można zaobserwować podczas badania jest występujący często (choć nie zawsze) objaw cięciwy. Polega to na odstawaniu od palca ścięgien mięśni zginaczy palców podczas aktywnego ich zgięcia lub zgięcia z oporem.

Leczenie zależy od rozległości urazu i stopnia, w jakim zaburza on funkcję ręki. Ponieważ jedyną możliwością naprawy przerwanego troczka jest chirurgiczna rekonstrukcja, a wszelkie operacje w tym obszarze są bardzo ryzykowne i powinny być przeprowadzane wyłącznie przez doświadczonych ortopedów specjalizujących się w urazach ręki, niektóre uszkodzenia są zostawiane nieleczone. Stosuje się wtedy jedynie zabiegi przeciwbólowe i ewentualnie taping lub ortezy. Warto jednak wiedzieć, że przerwanie jednego lub czasami dwóch troczków niekoniecznie musi upośledzać funkcje ręki. Jeśli jednak ortopeda zdecyduje, iż należy operować, należy jak najszybciej po zabiegu rozpocząć rehabilitację, najlepiej w ośrodku specjalizującym się w rehabilitacji ręki. Po udanej zarówno operacji, jak i późniejszym usprawnianiu, możliwe jest często dalsze uprawianie wspinaczki.

Zapalenia ścięgien mięśni zginaczy palców i pochewek ścięgien mięśni zginaczy palców
Zapalenie ścięgna lub pochewki ścięgna mięśni zginaczy palców może być wywołane wieloma przyczynami. Najczęstsze są niespecyficzne zapalenia spowodowane długotrwałymi, często powtarzanymi przeciążeniami i mikrourazami. Innego rodzaju zapalenia mogą być związane z wniknięciem różnego rodzaju drobnoustrojów w okolicy ręki, co może wystąpić np. po urazie z przerwaniem ciągłości skóry, choćby po skaleczeniu. Niezależnie od przyczyny stanu zapalnego, jeśli podejrzewamy, że on występuje należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem. Objawy zapalenia zarówno ścięgien, jak i pochewki ścięgien mięśni zginaczy palców, obejmują ból, obrzęk, ocieplenie i tkliwość, najczęściej na całej długości palca (palców) po stronie dłoniowej, czasami nawet na dłoni lub dalej, na przedramię Ruchy aktywne, zwłaszcza zginanie, są ograniczone, ruch bierne w mniejszym zakresie, rzadko wcale.

Dwie rzeczy są charakterystyczne dla chorób zapalnych, odróżniając je od pozostałych uszkodzeń. Po pierwsze ból, obrzęk czy tkliwość zaczynają się stopniowo i obejmują duży obszar, np. cały palec, a nie występują miejscowo, jak choćby przy uszkodzeniu troczka zginaczy. Po drugie, ból jest właściwie stały, praktycznie nie ustępuje nigdy do końca, choć może się zmniejszać, zwłaszcza w bezruchu. Jednak każdy dotyk czy ruch, niezależnie od tego, w którą stronę, zwiększają ból. Trzeba jednak pamiętać, że urazom mechanicznym, takim jak opisane powyżej, przez pierwsze dwa - trzy dni może towarzyszyć również odczyn zapalny wywołany samym mechanizmem urazu, choć zazwyczaj ma on tendencje do zmniejszania się wraz z upływem czasu, i najczęściej jest lokalny (tylko w miejscu urazu).

Leczenie zapaleń ścięgien obejmuje odpoczynek i środki przeciwzapalne. Lekarz może rozważyć krótkie (2-3 dniowe) unieruchomienie jeśli stan zapalny nie ustępuje, ale unieruchomienia w okolicy dłoni zawsze są ryzykowne ze względu na możliwość zrostów ścięgien z ich pochewką, co może skutkować ograniczeniem ruchomości palców. Czasami, jeśli inne środki zawodzą, stosuje się ostrzykiwanie ścięgien kortykosteroidami, jednak ze względu na możliwość powikłań powinien to robić doświadczony lekarz. Od początku leczenia (jeśli nie ma unieruchomienia) wskazane są bierne ćwiczenia zgięcia i wyprostu palców, aby utrzymać ich ruchomość, stopniowe zamieniane na ćwiczenia czynne w bezbolesnym zakresie (do pierwszego ciągnięcia lub bólu), w miarę ustępowania stanu zapalnego. Po wyleczeniu stanu zapalnego zalecane jest stopniowe zwiększanie siły i elastyczności ścięgien i powolny powrót do wspinaczki. Z zabiegów fizykalnych można stosować jedynie lód lub krioterapię, czasami poleca się również pole magnetyczne lub laser.

Urazy nadgarstka i przedramienia

Zespół cieśni kanału nadgarstka
Zespół cieśni kanału nadgarstka może być wywoływany przez powtarzane przeciążenia stawu, a także przez np. pogrubienie ścięgien mięśni zginaczy palców w przypadku ich zapalenia lub jako objaw powtarzanych przeciążeń. Choroba ta polega na ucisku na nerw pośrodkowy przechodzący przez kanał nadgarstka z powodu zmniejszenia jego światła. Objawy to mrowienie kciuka, palca wskazującego i środkowego, czasem osłabienie czucia i siły mięśni w tym rejonie oraz ból. Objawy nasilają się zwłaszcza w maksymalnym zgięciu nadgarstka lub przy ucisku na kanał nadgarstka od strony dłoniowej, a także w nocy. Poza wymienionymi przyczynami ten zespół mogą wywoływać min. bezpośrednie uderzenia czy złe ustawienie kości w stawie promieniowo - nadgarstkowym lub w nadgarstku. Również zaburzenia w innych miejscach (przedramię, łokieć, szyja) mogą wywoływać powyższe objawy.

Leczenie powinno być zależne od przyczyny. Jeśli zespół wywołany jest przez ucisk tkanek obrzękniętych w wyniku stanu zapalnego, główny nacisk kładziemy na środki przeciwzapalne i ewentualnie unieruchomienie nadgarstka w pozycji pośredniej w specjalnej szynie. Jeśli objawy te wywołane są przez utrudnione przechodzenie nerwu przez kanał nadgarstka, można spróbować delikatnych ćwiczeń rozciągających. W przypadku złego ustawienia kości - różne formy terapii manualnej są najlepszym rozwiązaniem. Kiedy objawy takie mają źródło w innym miejscu, należy tam prowadzić leczenie W każdym jednak przypadku leczenie dobiera lekarz lub terapeuta. W niektórych przypadkach zespół cieśni kanału nadgarstka wywołany jest przez rosnący w świetle kanału guz (najczęściej ganglion), wtedy jedynym rozwiązaniem jest leczenie operacyjne. Środkiem zapobiegawczym może być unikanie przeciążeń nadgarstka w pozycji maksymalnego zgięcia lub przeprostu, a także dbanie o swobodne przesuwanie się nerwu przez kanał nadgarstka (patrz ćwiczenia na końcu).

Nadwerężenie przejścia mięśniowo - ścięgnistego mięśni zginaczy palców
Jak wspomniałem wcześniej, przejście mięśniowo - ścięgniste jest jednym z najsłabszych miejsc całej jednostki mięśniowej. Mechanizm nadwerężenia, lub rzadziej naderwania mięśnia zginacza palców (najczęściej zginacza powierzchownego) jest dokładnie taki sam jak urazów jego ścięgien. Objawy również są podobne, a więc ból nasilający się (lub pojawiający) podczas oporowanego lub czynnego zgięcia i biernego wyprostu palców, może wystąpić obrzęk i tkliwość. Ból może promieniować wzdłuż ścięgien lub mięśnia, ale najczęściej zaczyna się w 1/3 bliższej przedramienia. W tym miejscu jest też zlokalizowana tkliwość i ewentualny obrzęk. Postępowanie natychmiastowe obejmuje zaprzestanie wspinania, lód lub zimne okłady na miejsce bólu, ewentualnie środki przeciwzapalne i uniesienie kończyny, aby zapobiegać obrzękowi lub go zmniejszyć.

Leczenie natomiast to głównie ćwiczenia w zakresie bezbolesnym, odpoczynek, oraz głęboki masaż poprzeczny czy zabiegi fizykalne (ciepło lub zimno, laser, ultradźwięki, pole magnetyczne). Tutaj wart również rozważyć delikatną elektrostymulację uszkodzonego mięśnia.

Urazy łokcia

Entezopatia mięśni zginaczy palców i nadgarstka (Epicondylitis)
Entezopatia to innymi słowy uraz (naciągnięcie lub naderwanie) przyczepu mięśni do kości. W tym przypadku dotyczy to najbardziej obciążanego u wspinaczy mięśnia zginacza powierzchownego palców i jego przyczepu do kłykcia bocznego kości ramiennej. Początek urazu może być nagły (np. podczas podciągania lub opuszczania się na skale) lub powolny, związany z powtarzanymi przeciążeniami. Objawy tego uszkodzenia to ból w okolicy kłykcia przyśrodkowego kości ramiennej, często promieniujący wzdłuż mięśnia po brzusznej stronie przedramienia, nasilający się podczas próby oporowanego zgięcia palców, a także podczas próby pełnego wyprostu w stawie łokciowym, nadgarstkowym oraz palców, a także przy odwracaniu przedramienia. Występuje także tkliwość i obrzęk okolicy nadkłykcia przyśrodkowego.

Leczenie obejmuje delikatne ćwiczenia zwiększające zakres ruchu, środki przeciwzapalne dla kontroli obrzęku (jeśli występuje), oraz specjalne ortezy odciążające przyczep mięśni zginaczy do kości ramiennej. Dodatkowo można wykorzystać zabiegi fizykalne w celu przyspieszenia gojenia się urazu.]

Długotrwała lub powtarzana dolegliwość tego typu może powodować przyspieszonym powstawaniem zmian degeneracyjnych, osłabieniem ścięgna i przyczepu, a co za tym idzie coraz częstszymi urazami aż do przerwania ścięgna lub oderwania się przyczepu mięśnia włącznie. Trzeba jednak pamiętać, iż czasem drobne nieprawidłowości w ustawieniu stawu łokciowego czy nawet kręgosłupa oraz nierównowaga w napięciu okolicznych mięśni mogą dawać bardzo podobne objawy, zwłaszcza jeśli są długotrwałe. Trochę więcej o tego typu schorzeniach i ich leczeniu w części poświęconej innym urazom.

Urazy ramienia i barku

Nadwerężenie mięśnia ramiennego
Według badań EMG mięsień ramienny jest drugim z kolei najbardziej obciążanym mięśniem podczas wspinaczki (pierwszy to zginacz powierzchowny palców, natomiast trzeci - dwugłowy ramienia), dlatego też również on bardzo często ulega uszkodzeniom. Początek to najczęściej nagły ból podczas podciągania lub, częściej opuszczania ciała w trakcie wspinania. Czasami ból występuje później, nawet na drugi dzień po wysiłku. Objawy to ból przedniej części ramienia lub tylko punktowo w przedniej dolnej jego części, pojawiający się lub nasilający podczas zginania w stawie łokciowym przeciwko oporowi, czasem również podczas biernego prostowania w tym stawie. Często również obecna jest tkliwość i rzadziej obrzęk w miejscu uszkodzenia, typowo w przedniej dolnej części ramienia.

Leczenie jest podobne jak w wypadku innych nadwyrężeń czy naderwań, obejmuje odpoczynek i unikanie obciążania tego mięśnia przeciwko oporowi, delikatne ćwiczenia utrzymujące i zwiększające zakres ruchu (tylko d pierwszego bólu lub ciągnięcia), Masaż poprzeczny w miejscu uszkodzenia. Można dołączyć również zabiegi fizykalne w celu przyspieszenia gojenia (zimno lub ciepło-dopiero po 3 dniach, laser, pole magnetyczne itp.). W przypadku dużych mięśni, takich jak mięsień ramienny, wskazane są również zabiegi elektrostymulację, których celem jest zapewnienie pracy mięśnia i pobudzanie właściwego układu włókien kolagenowych bez ich przeciążania. W razie wystąpienia obrzęku można stosować środki przeciwzapalne (maści, żele) w celu jego kontroli.

Nadwerężenie mięśnia dwugłowego ramienia
Podobnym do powyższego urazem jest naciągnięcie lub naderwanie mięśnia dwugłowego ramienia. Przyczyny wystąpienia urazu i jego początek są takie same, objawy są podobne. W przypadku uszkodzenia mięśnia dwugłowego ramienia ból pojawia się typowo w górnej przednie części ramienia i ewentualnie promieniuje wzdłuż mięśnia. Ponadto ból może być wywoływany przez oporowane zgięcie i odwracanie w stawie łokciowym, ale również przez zgięcie, odwodzenie czy rotację wewnętrzną w stawie ramiennym. Ból może się również pojawiać podczas rozciągania mięśnia, czyli podczas wyprostu i nawrócenia w stawie łokciowym i jednoczesnym wyproście, przywiedzeniu i rotacji zewnętrznej w stawie ramiennym.

Leczenie obejmuje odpoczynek, ćwiczenia, głęboki masaż poprzeczny, elektrostymulację i inne zabiegi fizykalne dokładnie tak samo jak uszkodzeniu mięśnia ramiennego.

Zespół impingement barku
Tak zwany zespół impingement to stan w którym, z różnych powodów, występuje ucisk na tkanki miękkie (mięśnie, kaletki, ścięgna) w przestrzeni podbarkowej stawu ramiennego. Występuje on często zwłaszcza u ludzi wykonujących stosunkowo dużo ruchów rękoma ponad głową, a więc również u wspinaczy. Przyczyny takiego stanu mogą być różne, począwszy od wrodzonych predyspozycji, przez zwiększenie objętości tkanek miękkich w wyniku np. obrzęku po urazie czy po powtarzanych przeciążeniach, zbyt wysokie ustawienie kości ramiennej w stawie podczas spoczynku i/lub ruchu, po różnego rodzaju zaburzenia stabilizacji mięśniowej stawu barkowego spowodowane bądź osłabieniem, bądź nierównowagą mięśniową mięśni obręczy barkowej, zwłaszcza tzw. stożka rotatorów. Ponadto kręgosłupopochodne zaburzenia pracy mięśni i ustawienia stawów mogą dawać podobne objawy.

Objawy te to ból w okolicy wyrostka barkowego, opisywany często jako ból głęboko w ramieniu, na początku tępy, pojawiający się w nocy i po forsownym wysiłku. W późniejszym okresie ból pojawia się częściej, może być ostry, nawet promieniujący wzdłuż ramienia, zaburzający lub nawet uniemożliwiający ruch. Najczęściej ból ten pojawia się podczas zginania lub odwodzenia ramienia ponad poziom, oraz podczas jego opuszczania (tzw. bolesny łuk). Również inne ruchy mogą być bolesne.

Leczenie powinno być zależne od przyczyny schorzenia, obejmuje środki przeciwzapalne (jeśli to stan zapalny powoduje lub potęguje dolegliwości), jeśli to możliwe ćwiczenia rotatorów ramienia (są one ponadto głównymi stabilizatorami stawu i utrzymują główkę kości ramiennej w panewce podczas ruchu), a także normalizacja napięć mięśniowych i toru ruchu oraz ustawienia kości w stawie, jeśli są one zaburzone. Prawie zawsze natomiast leczenie obejmuje unikanie wykonywania jakichkolwiek ruchów ramienia ponad poziom barku oraz innych czynności wywołujących ból. Zabiegi fizykalne również mogą być stosowane, jednak z powodu różnorodności możliwych przyczyn ciężko jest dobrać optymalny zastaw. To schorzenie jest często ciężkie tak do dokładnego zdiagnozowania, jak i leczenia, ale pozostawione same sobie może prowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń i trwałego upośledzenia funkcji ramienia.

Inne urazy

Oprócz powyższych uszkodzeń, będących manifestacją różnego rodzaju uszkodzeń struktury tkanek miękkich, istnieje możliwość wywołania podobnych bądź identycznych objawów (bólu, tkliwości, zaburzenia ruchu czy osłabienia siły mięśni) poprzez zaburzenia funkcji różnych składowych narządu ruchu, często odległych od miejsca występowania objawów, związanych lub niezwiązanych z jakimkolwiek urazem czy uszkodzeniem strukturalnym. Chciałbym tutaj pokrótce wspomnieć o kilku z nich, wzajemnie bardzo blisko ze sobą powiązanych. Są to zaburzenia pozycji w stawie, zaburzenia toru ruchu w stawie, oraz dysbalans (nierównowaga) mięśniowa. Na początek jednak jeszcze jedna uwaga. Ludzki narząd ruchu (i nie tylko) nie składa się z odrębnych części, ale jest pewną całością bardzo ściśle ze sobą powiązaną. Dlatego czasem bóle np. łokcia wywołuje zaburzenie w kręgosłupie, i najskuteczniejszą w takim przypadku terapią będą odpowiednie zabiegi na kręgosłup. Możliwe są różne inne połączenia, np. bark - łokieć czy bark - nadgarstek, i tylko od umiejętności (i chęci) terapeuty czy lekarza zależy czy znajdzie on faktyczną przyczynę dolegliwości, co często jest zresztą trudnym zadaniem. Musimy pamiętać jeszcze o tym, iż z powodu bardzo ścisłego współdziałania ze sobą różnych części narządu ruchu, nie jest możliwe aby jakikolwiek uraz czy zaburzenie, zwłaszcza długotrwałe, był izolowany i nie wpływał na pracę często nieraz odległych elementów.

A teraz trochę wyjaśnień. Zaburzenie pozycji w stawie (błędna pozycja) może być wywołana różnymi czynnikami, zaczynając od urazu, przez długotrwałe lub powtarzane obciążenia w niefizjologicznych pozycjach, po dysbalans mięśni otaczających staw. Terminem tym opisuje się nieprawidłowe ustawienie kostnych składowych stawu względem siebie w spoczynku. Zaburzenia toru ruchu, które mogą być również wywoływane przez rozmaite czynniki, opisuje nieprawidłowe ustawienie kostnych składowych stawu względem siebie podczas ruchu. Zaburzenie toru ruchu może występować razem z błędnym ustawieniem w stawie, ale nie musi. Objawy wywoływane przez powyższe zjawiska mogą obejmować ból, zaburzenie ruchomości, osłabienie siły mięsni, a także zaburzenie napięcia mięśni w spoczynku i podczas ruchu. Leczenie polega głównie na manualnym ustawieniu żądanej pozycji w stawie i czynnym wykonaniu ruchu przez pacjenta. Ma to na celu pobudzenie tzw. pamięci stawowej (związanej prawdopodobnie min. z rozłożeniem napięć mięśniowych i innych tkanek miękkich). Zabiegi te są praktycznie bezbolesne i bardzo skuteczne, choć trzeba pamiętać iż skutkują tylko przy określonych schorzeniach.

Nierównowaga mięśniowa to stan w którym pewne grupy mięśniowe mają za dużą siłę i napięcie spoczynkowe (tonus) w stosunku do swoich antagonistów, którzy mają tą siłę i tonus stosunkowo za małe. Może to powodować różnorakie skutki, np. zaburzenia ustawienia w stawach lub całości sylwetki człowieka. Takie nierównomierne rozłożenie siły i napięć mięśni może zaburzać również ich działanie, chociażby przez brak hamowania ruchu mięśniami antagonistycznymi. Bardzo ważne, zwłaszcza przy uprawianiu sportu bądź aktywnej rekreacji, jest fakt iż zaburzony jest mechanizm powodujący rozluźnienie mięśni, co poważnie zwalnia procesy regeneracyjne które muszą zajść w ścięgnach i mięśniach po każdym dużym obciążeniu, co może prowokować występowanie zmian i urazów przeciążeniowych. I tak jak zaburzenia ułożenia w stawie mogą wywołać nierównowagę napięć mięśniowych, tak zaburzona równowaga mięśniowa może wywołać błędy w ustawieniu stawu. Jednak prawdopodobnie główne przyczyny dysbalans mięśniowego to nierównomierne aktywności lub trening, oraz fakt iż ludzkie mięśnie dzielą się na dwie grupy, z których jedna ma naturalną preferencję do osłabiania napięcia i siły, a druga przeciwnie.

Pamiętanie również o powyższych możliwych przyczynach dolegliwości może znacznie przyspieszyć zarówno badanie, jak i leczenie, co jest korzystne tak dla leczonego jak i leczącego.

Profilaktyka

Na koniec kilka wskazówek odnośnie tego, co zrobić, aby powyższy tekst was nie dotyczył. Nigdy nie zaczynaj wspinaczki bez przygotowania. Wcześniejsze ćwiczenia pod okiem instruktora przygotują twoje ciało do wysiłku podczas wspinaczki. Musisz wzmocnić jednak nie tylko siłę i wytrzymałość, ale również elastyczność ścięgien, czyli po prostu trochę je porozciągać. Pamiętaj, że elastyczne tkanki rzadziej poddają się urazom. Ponadto ćwicz również te mięśnie, które nie biorą udziału we wspinaczce, gdyż nierównowaga mięśniowa zwiększa ryzyko wystąpienia urazu. Ćwiczenia rozciągające można ćwiczyć codziennie, natomiast wzmacniające raczej na drugi dzień.

Zawsze stopniowo zaczynaj zarówno przygotowania przed sezonem, jak i samo wspinanie. Rozpoczęcie sezonu od trudnych tras to wspaniały sposób na cały sezon spędzony na leczeni kontuzji.

Nigdy nie zapominaj o odpoczynku. Ścięgna i wiązadła potrzebują czasu na regenerację. Nawet najlepsi nie powinni wspinać się trzy dni na trudnych drogach pod rząd.

Zróżnicuj trasy i rodzaje wspinaczki. Powtarzane takie same ruchy nie dają szans na regenerację i znacznie zwiększają ryzyko urazu.

I przede wszystkim - NIGDY nie zapominaj o dobrej rozgrzewce przed i po treningu i wspinaczce. Mięśnie i ścięgna ciepłe są bardziej elastyczne, czyli mniej podatne na urazy.

Nie wspinaj się przez ból. Jeśli coś cię boli, odpocznij, może weź dzień czy dwa wolnego od wspinaczki - inaczej mały ból może przekształcić się w poważny uraz.

PRICE - jak postępować z kontuzjami

PRICE to ogólnie znana i stosowana metoda postępowania ze świeżymi kontuzjami stawów i ścięgien. W przypadku wspinaczy są to kontuzje najczęściej dotyczące palców.

P - protection (ochrona, zabezpieczenie)
Uszkodzoną część ciała usztywniamy, pakujemy w łupki, lub jakkolwiek inaczej zabezpieczamy przed niepotrzebnymi w tym momencie ruchami

R - rest (odciążenie, odpoczynek)
Przestajemy używać uszkodzoną część ciała - nie wspinamy się nadal z bolącym palcem!

I - ice (ochładzanie)
Klucz do sukcesu w szybkim wyleczeniu kontuzji. Do chłodzenia używamy zwykłego lodu (dużo lepszy nisz maści chłodzące). Okłady z lodu stosujemy bezpośrednio na uszkodzone miejsce zabezpieczone np. bandażem. Nie stosujemy na gołą skórę.
Chłodzimy w następujący sposób:
  1 dzień - chłodzenie 1/2h, przerwa 1 1/2h,
  2 dzień - chłodzenie 1/2h, przerwa 3 1/2h,
  3 dzień - chłodzenie 1/2h, przerwa 5 1/2h;
Z reguły tyle starcza aby zeszła opuchlizna i ryzyko powikłań (zapaleń) odeszło w zapomnienie
Dodatkowo możemy stosować maści przeciwzapalne i altacet.

C - compression (ucisk)
Potrzebny aby nie dochodziło do przekrwienia uszkodzonego miejsca. Bandażujemy zawsze w stronę serca, czyli np. palec od dołu do dłoni bandażem elastycznym.

E - elevation (uniesienie)
Również wspomaga odpłynięcie krwi z uszkodzonego miejsca - rękę warto potrzymać przez pierwsze 3 dni na temblaku.

Maści, popularnie stosowane przy kontuzjach działają tylko wtedy kiedy kontuzja jest blisko powierzchni skóry. W przeciwnym wypadku wiele nam nie pomoże.

Michał Dylewski
Magister fizjoterapii

Podsumowanie

Mamy świadomość, że w powyższym tekście zabrakło wielu tematów, np. o treningu gibkości, o żywieniu i suplementacji we wspinaczce sportowej, o taktyce przejść wspinaczkowych i planowaniu treningu. Są to tematy bardzo ważne i postaramy się je na bieżąco uzupełniać na stronach serwisu naszej Szkoły. Zapraszamy zatem do zaglądania www.serwis.szkola-wspinania.pl i życzymy szybkich postępów, bez strat w sprzęcie i bez kontuzji!